On Kixote Mantxako
Miguel de Cervantes-ek
gazteleraz idatzia
Eneko Iñarrondok
euskaratua
On Kixote Mantxako kapare ospetsuaren liburua erdaraz birritan irakurri ondorean, euskaraz ere nahi nuen eta bila hasi nintzen arren inon aurkitu edo ediren ezinik luzaz ibili eta gero Durangoko azokan salgai ipiniko zutela entzun nuen bezain laster bertara jo, erosi, etxeratu, irakurtzen hasi eta... osorik ez zegoela ohartu nintzen; saltzen zutena, liburuaren zati batzuk baino ez zen, osoaren heren bat ere ez, dena apur, dena puxka, hemen eten, hor hautsi, han ezabatu... Niri, beraz, Durangon saldu zidatena iruzur bat izan zen: zati lotugabe batzuk, akatsez josiak, gipuzkera ez bereziki onean idatziak. Euskarak, dena dela, On Kixote merezi du. Eta On Kixotek euskara ere bai, azken baten, euskararen alde dabilen asko eta asko "kixote" antzera dabilenaren antz handikoa da, izan ere. Niri gezur egin zidatelakoan – On Kixote osoa nahi bainuen, euskarak On Kixote osoa eta betea merezi baitu – geratu nintzen, Durangotik etxeratutakoan, eta euskaratu beharra nuela burura sartu zitzaidan. Bururatu eta egiten hasi. Hasiak egina dirudi, eginak urre gorri. Ezina ekinez egina. Hoberik egongo al da noizbait, baina hoberenera bitartean hau nire hau bego irakurri nahi duenarentzat.
Orain badakit Pedro Berrondo jaunak 1976an eta 1985ean argitaratutako liburukiak euskaratu zituela, eta beronek baino lehenago Legutioko José Palacio Saénz de Vitery-k osorik ez baina zatiak euskaratuak zituela, gero azken gudate "inzibilean" Madrilen desagertu zirenak.
Berrondoren zatittook zorroan harturik hasi nintzen, elurretan ibiltean bezala, aurretik doanaren (h)atzetik, oinatzez oinatz joatea erosoagoa da, aurrenik bide berria irekitzen ibiltea baino. Niri ere berdin. On Kixoterekin egin dudan ibilaldi luze honetan, bide zati asko eta asko eginak zitzaizkidan; ni Berrondoren (h)atzetik eroso xamar ibili izan naiz, zatika-zatika; beste zati batzuetan, aldiz, elurretan bezala, edo Xalbadorren hitzak hartuz esateko "lainopean bezala galdua" ibili behar izan dut -hitzak direla, euskalkiak direla, erdarazko anitz ulertu ez-; haseratik bide luzea nuen eginkizun, baina hil arte bizi, eta, bizi bitartean euskaldunek ez dugu itxaropena galtzeko eskubiderik. Ekin eta jarrai, besterik ez dago. Azkenean bukatu dut.
Hitz batzuk zalantzan ditut, hitz batzuk zahar itxuraz ipini ditut -bage, emaiten, eskatu zaio, morroe... - On Kixoteren hizkera ere zaharra delako. Agertzen diren pertsonaiak ez dira hizkeraz berdinak -Santxok iparraldeko hizkera poxi bat du, gatibuak bizkaieraz egiten du... - honek euskarari "aberastasuna" emaiten dio, ugaritasuna, joritasuna, narotasuna... baina oro har euskara hau batua da, euskara zaharra gaur-egungo euskara baino batuago zegoelako hain zuzen ere. Euskalki guztietako hitzak euskara dira, bat ere ez dugu baztertu behar, azken batean berrehun urte barruko euskaldunek honelakotsu euskaraz eginen dute: batua bai baina euskalki guztiez apaindua, zabaldua, zehaztua, doitua, edertua... euskaldun guztiek ulertzekoa. Erdaretan ere halaxe gertatu izan da; esaterako, nork daki edo zer axola gaztelaniazko padre latinetik badator, eta cachorro euskaratik hartua badu, eta guerra alemanieratikoa bada, eta telefono-k grekeraz "urrutiko hitza" esan nahi badu, eta tomate Ameriketatik ekarria bada, eta.... hainbat honelako? Gu euskaldunak guttiago ote gara gure hitzak, geureak, egokitzeko, eraz nahasteko, biltzeko, batzeko, eta behar ditugunean erabiltzeko? Ez horixe! Eta, zenbat hitz asmatu ote zuen Cervantesek? Eta Cervantesen garaian gaztelar guztiek, kapare ala morroi, aragoitar ala asturiar, hizkera ber-bera erabiltzen ote zuten?
Zaila da ulertzen, bai; erdaraz erraza ote? Ba ote zen Cervantesen garaian gaztelar asko beronen hizkera osorik ulertzen zuenik? Ba ote da gaur-egun? Gure garaiko euskaldun askok ez du aisa ulertuko den-dena, baina noizbait -ailedi lehen bai lehen- euskaldun ugari egon dateke, euskaraz zeharo jantzita, hau alderik alde, hitzez hitz, den-dena ulertzeko gai. Hizkera arrotza dugu Cervantesena: luzekoia, nahaspilatsua, alperriko hitz askoduna; gurea, berriz, erabat bestelakoa dugu; baina, itzulpena zehatza behar eta... erdararen soinekoz jantzi behar izan dut gure euskara, ez nahita bai hala behartuta; guk, ordea geureari eutsi behar diogu.
Lehen zatia Done Mikelen egunean bukatu nuen, gero, egunetik egunera lan goxo hau, atsegingarri hau egin bitartean, hainbat egun berezi, gogoangarri, oroit eta aipa merezi duena gertatu izan zait... eta amaiera biribila: On Kixote hil zen egunean ETAk berea amaitu zuen. Itzulpen hau burutzerako azken egunetan, beraz, Euskal Herrian aro berri pozgarri itxaropentsu bat pizten hasi da... gure aberriaren batasuna eta askatasuna erdiesteko azken txanpan ibilasiak aigina, agian.
Irakurle: har ezazu, hasi eta ekin zakizkio... irakurtzen amaitu arte. Okerrak zuzendu, ulergaitzak azpimarratu, kendu behar dena ken, erantsi behar dena erants, zuk hobetu ahal baduzu egizu. Orok bat hobeki eginen dugu eta. Euskarak behar gaitu.
"ez dadila gutietsia izan olerkari alemaniarra bere hizkuntzan egiten duelako, ez era berean gaztelarra, ez eta euskalduna bera ere, bere hizkeraz idazten duela eta"